De stoute eeuw

Een van de grootste attracties van landgoed Elswout is de Zwitserse Partij, het in de tweede helft van de achttiende eeuw aangelegde deel van het park dat bestaat uit ‘bergen’, ’kloven’ en ‘rivieren’ waarover rustieke bruggen geslagen zijn.

Het was in de achttiende-eeuwse tuinkunst haast een voorschrift dat men tijdens een wandeling door het park verschillende scènes aantrof. Die konden dienen ter vermaak of ter contemplatie, of om gevoelens van nationale trots op te wekken, gewoon als ‘cieraad’ of om bij de bezoeker ‘zagte aandoeningen’ op te roepen. Op Elswout staat de beroemde folly met de naam Ka-buur. Het is niet meer dan een houten schot met daarop een melkmeid in een huisje geschilderd. Dit namaakgebouwtje zou volgens sommige auteurs staan voor het eigene van het land, de rijke Hollandse weiden met hun opbrengsten. En er is ook een hermitage of kluizenaarswoning (in een donker bos) die zeker tot overpeinzingen aanzet. Maar deze toevoegingen aan de parkbeleving zijn op zijn vroegst uit 1805 maar waarschijnlijk van nog latere datum.

Het achttiende-eeuwse Elswout kende naast de alpine onderdelen nog twee ‘tonelen’ die in de loop van de negentiende-eeuw verdwenen zijn: een ‘boschspelonk’ (grot) en een tempel op een ‘berg’.

Grot en tempel treffen we in achttiende-eeuwse parkensembles vaker samen aan. Het beroemdste voorbeeld is bij het Trianon van Marie-Antoinette. Daar is de tempel, zoals heel veel voorkomt, gewijd aan de Liefde. Het Franse voorbeeld is voorzien van een beeld van Cupido maar het is mij niet bekend of de tempel op Elswout ooit een beeld bevatte (van bijvoorbeeld Cupido of Venus).

Misschien was dat in de achttiende-eeuw ook niet nodig omdat de tempelvorm vanzelf geassocieerd werd met liefdesgoden en -godinnen. De prins de Ligne beweerde zelfs dat dit soort ronde tempels aanzetten tot wellust, wat hij vermoed ik, niet negatief bedoelde.
De tempel op Elswout staat op het hoogste punt in het park en lijkt daarmee aan te geven: hier regeert Venus, dit is een landschap van liefde en erotiek.

Zou het? In Nederland zijn we niet zo gewend aan het lezen van erotische betekenissen in de tuinkunst. In Engeland daarentegen waren er in de achttiende-eeuw spotprenten in omloop die de geo-erotiek van hof en adel beschimpten. Op zo’n tekening zien we bijvoorbeeld een glooiend landschap dat bij nadere beschouwing ook te zien is als een wulps achteroverleunende vrouw. O, ja er is ook nog een grotto, een keer raden waar die zich bevindt.

Zo karikaturaal zullen de daadwerkelijke landschappen niet geweest zijn, daar werd subtieler met betekenissen gespeeld. Maar deze waren voor de achttiende-eeuwse bezoeker wel duidelijk erotisch. Heel beroemd is de Venusvallei die William Kent op Rousham aanlegde. Voor wie daar twijfelt aan hoe het landschap te duiden, is er een beeld van Venus geplaatst. Dat is gemaakt naar het klassieke type van de Venus pudica (de zedige Venus, die kuis haar handen voor borsten en geslacht houdt). Alleen, de Rousham Venus biedt juist haar borst aan. Daarnaast zijn er nog beelden van faunen en van Pan, de Arcadische god met zijn bokkenpoten en horens die, niet mis te verstaan, de lust belichaamt.

Een bezoeker in de achttiende-eeuw beschreef de tempel op Elswout als toegewijd aan de ‘Arcadische- Goden’. Pan of Venus of beiden op Elswout, ik zie het wel voor me. En misschien zag de achttiende eeuwer de bemoste kloof onder de Tempelberg wel als een Venusvallei.

Dat zou passen in de stoute eeuw. Toen Amsterdam voorop liep met het uitgeven van galante boekjes waarin de kunst van het minnekozen openlijk werd besproken en de afbeeldingen schaamteloos waren.